Múa r???i nước (hay còn gọi là trò rối nước) là một loại hình nghệ thuật sâ;n khấu dâ;n gian độc đáo, sáng tạo mang đậm nét truyền thống của nền văn minh nông nghiệp lúa nước, ra đời cùng lúc với nền văn hóa Đại Việt.
Nghệ thuật múa r???i có ở nhiều quốc gia trên thế giới nhưng múa r???i nước thì chỉ duy nhất có ở Việt Nam. Theo những nguồn tư liệu khác nhau về nghệ thuật múa r???i ở Việt Nam cho thấy, năm 1121 múa r???i nước đã ??ược đưa vào biểu diễn để mừng thọ vua, mà minh chứng đó là những dòng chữ Hán ??ược khắc trên tấm bia đá cổ có từ triều đại nhà Lý ??ược đặt tại chùa Long ??ọi, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam.
Từ những con rối riêng lẻ của một số nghệ nhâ;n đã phát triển thành những Phường rối với nhiều những tích trò hay, lạ, đẹp mắt rồi ??ược đem ra biểu diễn, thi tài phục vụ nhâ;n dâ;n. Từ đâ;y nghệ thuật múa r???i đã trở thành thú chơi tao nhã của người dâ;n đồng bằng sông Hồng.
Nghệ thuật múa r???i truyền thống của dâ;n tộc Việt Nam gắn liền với những điều kiện tự nhiên, sinh hoạt của người nông dâ;n trồng lúa nước ở đồng bằng Bắc bộ. Với trí tưởng tượng phong phú và óc sáng tạo thông minh của cha ông ta đã góp phần hình thành nên loại hình nghệ thuật múa r???i nước. Từ những nét đặc sắc của loại hình nghệ thuật mang yếu tố dâ;n gian, múa r???i nước đã nhanh chóng trở thành nghệ thuật truyền thống và ??ược coi là di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dâ;n tộc Việt Nam. Đâ;y cũng là một nét văn hóa truyền thống riêng biệt của dâ;n tộc Việt Nam so với nền nghệ thuật Múa r???i của các quốc gia trên toàn thế giới.
Múa r???i nước thường ??ược diễn vào dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết... Múa r???i nước là một loại hình nghệ thuật sâ;n khấu nên nghệ thuật múa r???i nước cũng mang tính tổng hợp, đa diện của nhiều thành phần.
Nghệ thuật múa r???i có ở nhiều quốc gia trên thế giới nhưng múa r???i nước thì chỉ duy nhất có ở Việt Nam. Theo những nguồn tư liệu khác nhau về nghệ thuật múa r???i ở Việt Nam cho thấy, năm 1121 múa r???i nước đã ??ược đưa vào biểu diễn để mừng thọ vua, mà minh chứng đó là những dòng chữ Hán ??ược khắc trên tấm bia đá cổ có từ triều đại nhà Lý ??ược đặt tại chùa Long ??ọi, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam.
Từ những con rối riêng lẻ của một số nghệ nhâ;n đã phát triển thành những Phường rối với nhiều những tích trò hay, lạ, đẹp mắt rồi ??ược đem ra biểu diễn, thi tài phục vụ nhâ;n dâ;n. Từ đâ;y nghệ thuật múa r???i đã trở thành thú chơi tao nhã của người dâ;n đồng bằng sông Hồng.
Nghệ thuật múa r???i truyền thống của dâ;n tộc Việt Nam gắn liền với những điều kiện tự nhiên, sinh hoạt của người nông dâ;n trồng lúa nước ở đồng bằng Bắc bộ. Với trí tưởng tượng phong phú và óc sáng tạo thông minh của cha ông ta đã góp phần hình thành nên loại hình nghệ thuật múa r???i nước. Từ những nét đặc sắc của loại hình nghệ thuật mang yếu tố dâ;n gian, múa r???i nước đã nhanh chóng trở thành nghệ thuật truyền thống và ??ược coi là di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dâ;n tộc Việt Nam. Đâ;y cũng là một nét văn hóa truyền thống riêng biệt của dâ;n tộc Việt Nam so với nền nghệ thuật Múa r???i của các quốc gia trên toàn thế giới.
Múa r???i nước thường ??ược diễn vào dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết... Múa r???i nước là một loại hình nghệ thuật sâ;n khấu nên nghệ thuật múa r???i nước cũng mang tính tổng hợp, đa diện của nhiều thành phần.
Ảnh minh họa: Nguồn internet
Cái độc đáo của loại hình nghệ thuật này ??ược thể hiện ngay từ trong tên gọi “Múa r???i nước” là lấy nước làm sâ;n khấu biểu diễn. Mặt nước ao hồ vừa là sâ;n khấu, là môi trường, khung cảnh, vừa là một nhâ;n vật hỗ trợ cho con rối hoạt động dưới sự điều khiển tài ba của các nghệ nhâ;n. Bên trên mặt nước là sâ;n khấu, phía dưới mặt nước là hệ thống điều khiển với các kiểu máy, sào, dâ;y chằng chịt ??ược nối với buồng trò.
Buồng trò rối nước chính là nhà rối hay thủy đình, thường ??ược dựng lên giữa ao, hồ với kiến trúc tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam. Người nghệ nhâ;n rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển con rối. Họ thao tác từng câ;y sào, thừng, vọt… hoặc giật con rối bằng hệ thống dâ;y bố trí ở bên ngoài hoặc dưới nước để con rối chuyển động… Sự thành công của quâ;n rối nước chủ yếu phụ thuộc vào sự cử động của thâ;n hình, hành động làm trò đóng kịch của nó.
Sâ;n khấu rối nước là khoảng trống trước mặt buồng trò thường ??ược trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng, hàng mã…
Những con rối thường ??ược làm bằng gỗ sung, loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, ??ược nghệ nhâ;n đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhâ;n vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, có tính hài hước và tính tượng trưng cao. Phần thâ;n rối là phần nổi lên mặt nước thể hiện nhâ;n vật, còn phần đế là phần chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy điều khiển cho quâ;n rối cử động.
Trong nghệ thuật múa r???i nước thì quâ;n rối chính là diễn viên trực tiếp, là cơ sở vật chất kỹ thuật quan trọng nhất góp phần tạo lên thành công của tích trò. Ở Thái Bình, phường rối nước làng Nguyễn là nơi còn lưu giữ ??ược nhiều loại quâ;n rối nhất: Từ chú Tễu đến thày trò Đường Tăng, từ con Lâ;n cỡ lớn đến con vịt con cá nhỏ bé, xinh xắn… Nhìn vào quâ;n rối nước phong phú đa dạng ở làng Nguyễn người ta mới thấy hết tài ba của những nghệ nhâ;n cả về nghệ thuật tạo hình lẫn kỹ thuật chế tạo máy điều khiển. Đặc biệt, chú Tễu làng Nguyễn đã trở thành nhâ;n vật quen thuộc của nghệ thuật múa r???i Việt Nam, “Nhâ;n vật” này ??ược nhiều người nước ngoài quan tâ;m và muốn tìm hiểu, bởi sự linh hoạt, hài hước, đáng yêu và đầy kỳ bí mà chú Tễu mang lại trong mỗi tích trò rối nước. Đâ;y cũng chính là nhâ;n vật thường xuất hiện lúc mở đầu buổi diễn, điều khiển chương trình, giáo trò, dẹp trật tự…
Hiện trong kho tàng trò rối nước của Việt Nam có khoảng 30 tiết mục cổ truyền và hàng trăm tiết mục múa r???i nước hiện đại kể về những sự tích dâ;n gian và cuộc sống sinh hoạt thường ngày của người dâ;n Việt. Một số tích trò trong truyền thống rối nước của nước ta như: Trò ca ngợi thú vui nghề nghiệp làm ruộng và đánh cá như các trò đi bừa, đi cấy, chăn vịt, úp nơm, câ;u cá, xay lúa, giã gạo…; trò vui giải trí phản ánh sinh động lễ hội nông nghiệp như: Đấu vật, chọi gà, đua thuyền, bơi chải, chọi trâ;u, đánh đu…; tích trò ca ngợi truyền thống chống xâ;m lược của dâ;n tộc như: Bà Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi, Trần Hưng Đạo…; tích trò các trích đoạn chèo tuồng như: Thị Màu lên chùa, Thất Cầm Mạnh Hoạch…; các nghi thức tín ngưỡng như: Đi hội, tô tượng, đúc chuông, lễ phật, rước thần… Với hàng loạt các tích trò điển hình trên đã thấy ??ược phần nào đặc trưng và ưu thế của nghệ thuật múa r???i nước trong việc phản ánh cuộc sống vật chất và đời sống văn hóa tinh thần của nhâ;n dâ;n ta.
Để có ??ược một buổi biểu diễn hoàn chỉnh, nghệ thuật múa r???i nước phải tập trung trí tuệ tài ba của nhiều nghệ nhâ;n, có nghệ nhâ;n chuyên sáng tác tích trò, có nghệ nhâ;n chuyên tạc quâ;n rối, nghệ nhâ;n chuyên chế tạo máy điều khiển và nghệ nhâ;n điều khiển quâ;n rối trên sàn diễn ăn khớp nhịp nhàng với lời ca, tiếng nói của nghệ nhâ;n hát xướng. Mỗi công việc đòi hỏi tài năng cũng như sự đam mê và tâ;m huyết của mỗi cá nhâ;n cùng sự thống nhất, đồng lòng của tập thể các nghệ nhâ;n làm nghệ thuật rối nước.
Âm nhạc trong múa r???i nước thường có vai trò chủ đạo và khá nhộn nhịp với lời ca, tiếng trống, mò, tù và, chen tiếng, pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước lên, trong ánh sáng lung linh và màn khói huyền ảo... Âm nhạc trong rối nước thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dâ;n ca đồng bằng Bắc bộ.
Trong những năm qua, nghệ thuật rối nước của Việt Nam đã và đang ??ược bảo vệ và phát triển tương xứng với tầm vóc của nó trong di sản văn hóa dâ;n tộc. Nhiều đoàn nghệ thuật múa r???i nước của Việt Nam đã tham dự một số liên hoan múa r???i quốc tế, giành ??ược nhiều giải thưởng cao và đã gâ;y ??ược sự chú ý của khán giả nhiều nước trên thế giới. Múa r???i nước đã trở thành niềm tự hào của quốc gia, là niềm kiêu hãnh của Việt Nam trên trường quốc tế./.
Buồng trò rối nước chính là nhà rối hay thủy đình, thường ??ược dựng lên giữa ao, hồ với kiến trúc tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam. Người nghệ nhâ;n rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển con rối. Họ thao tác từng câ;y sào, thừng, vọt… hoặc giật con rối bằng hệ thống dâ;y bố trí ở bên ngoài hoặc dưới nước để con rối chuyển động… Sự thành công của quâ;n rối nước chủ yếu phụ thuộc vào sự cử động của thâ;n hình, hành động làm trò đóng kịch của nó.
Sâ;n khấu rối nước là khoảng trống trước mặt buồng trò thường ??ược trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng, hàng mã…
Những con rối thường ??ược làm bằng gỗ sung, loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, ??ược nghệ nhâ;n đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhâ;n vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, có tính hài hước và tính tượng trưng cao. Phần thâ;n rối là phần nổi lên mặt nước thể hiện nhâ;n vật, còn phần đế là phần chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy điều khiển cho quâ;n rối cử động.
Trong nghệ thuật múa r???i nước thì quâ;n rối chính là diễn viên trực tiếp, là cơ sở vật chất kỹ thuật quan trọng nhất góp phần tạo lên thành công của tích trò. Ở Thái Bình, phường rối nước làng Nguyễn là nơi còn lưu giữ ??ược nhiều loại quâ;n rối nhất: Từ chú Tễu đến thày trò Đường Tăng, từ con Lâ;n cỡ lớn đến con vịt con cá nhỏ bé, xinh xắn… Nhìn vào quâ;n rối nước phong phú đa dạng ở làng Nguyễn người ta mới thấy hết tài ba của những nghệ nhâ;n cả về nghệ thuật tạo hình lẫn kỹ thuật chế tạo máy điều khiển. Đặc biệt, chú Tễu làng Nguyễn đã trở thành nhâ;n vật quen thuộc của nghệ thuật múa r???i Việt Nam, “Nhâ;n vật” này ??ược nhiều người nước ngoài quan tâ;m và muốn tìm hiểu, bởi sự linh hoạt, hài hước, đáng yêu và đầy kỳ bí mà chú Tễu mang lại trong mỗi tích trò rối nước. Đâ;y cũng chính là nhâ;n vật thường xuất hiện lúc mở đầu buổi diễn, điều khiển chương trình, giáo trò, dẹp trật tự…
Hiện trong kho tàng trò rối nước của Việt Nam có khoảng 30 tiết mục cổ truyền và hàng trăm tiết mục múa r???i nước hiện đại kể về những sự tích dâ;n gian và cuộc sống sinh hoạt thường ngày của người dâ;n Việt. Một số tích trò trong truyền thống rối nước của nước ta như: Trò ca ngợi thú vui nghề nghiệp làm ruộng và đánh cá như các trò đi bừa, đi cấy, chăn vịt, úp nơm, câ;u cá, xay lúa, giã gạo…; trò vui giải trí phản ánh sinh động lễ hội nông nghiệp như: Đấu vật, chọi gà, đua thuyền, bơi chải, chọi trâ;u, đánh đu…; tích trò ca ngợi truyền thống chống xâ;m lược của dâ;n tộc như: Bà Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi, Trần Hưng Đạo…; tích trò các trích đoạn chèo tuồng như: Thị Màu lên chùa, Thất Cầm Mạnh Hoạch…; các nghi thức tín ngưỡng như: Đi hội, tô tượng, đúc chuông, lễ phật, rước thần… Với hàng loạt các tích trò điển hình trên đã thấy ??ược phần nào đặc trưng và ưu thế của nghệ thuật múa r???i nước trong việc phản ánh cuộc sống vật chất và đời sống văn hóa tinh thần của nhâ;n dâ;n ta.
Để có ??ược một buổi biểu diễn hoàn chỉnh, nghệ thuật múa r???i nước phải tập trung trí tuệ tài ba của nhiều nghệ nhâ;n, có nghệ nhâ;n chuyên sáng tác tích trò, có nghệ nhâ;n chuyên tạc quâ;n rối, nghệ nhâ;n chuyên chế tạo máy điều khiển và nghệ nhâ;n điều khiển quâ;n rối trên sàn diễn ăn khớp nhịp nhàng với lời ca, tiếng nói của nghệ nhâ;n hát xướng. Mỗi công việc đòi hỏi tài năng cũng như sự đam mê và tâ;m huyết của mỗi cá nhâ;n cùng sự thống nhất, đồng lòng của tập thể các nghệ nhâ;n làm nghệ thuật rối nước.
Âm nhạc trong múa r???i nước thường có vai trò chủ đạo và khá nhộn nhịp với lời ca, tiếng trống, mò, tù và, chen tiếng, pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước lên, trong ánh sáng lung linh và màn khói huyền ảo... Âm nhạc trong rối nước thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dâ;n ca đồng bằng Bắc bộ.
Trong những năm qua, nghệ thuật rối nước của Việt Nam đã và đang ??ược bảo vệ và phát triển tương xứng với tầm vóc của nó trong di sản văn hóa dâ;n tộc. Nhiều đoàn nghệ thuật múa r???i nước của Việt Nam đã tham dự một số liên hoan múa r???i quốc tế, giành ??ược nhiều giải thưởng cao và đã gâ;y ??ược sự chú ý của khán giả nhiều nước trên thế giới. Múa r???i nước đã trở thành niềm tự hào của quốc gia, là niềm kiêu hãnh của Việt Nam trên trường quốc tế./.
Hiền Minh